EkoEksperymenty: Magiczny Beskid i tragiczna historia.

Nietypowy, rzadko wspominany, prawie wyludniony i zapomniany zakątek naszego kraju - Beskid Niski - to miejsce o niezwykłym bogactwie przyrodniczym, ale też historycznym i etnograficznym.

Cerkiew w Owczarach.

Najniższy i najrozleglejszy z Beskidów zachwyca wspaniałymi krajobrazami. Wzgórza porośnięte lasem poprzecinane są łąkami, polami uprawnymi i wioskami w dolinach rzek. Spokojne, prawie senne miejscowości, pełne skromnych drewnianych domów, opuszczone przysiółki, zdziczałe sady, porośnięte trawą i mchem podmurówki zagród i spichlerzy, przypominają o przedwojennej sielance, ale też o tragicznych losach Łemków. Przydrożne krzyże, kapliczki i drewniane cerkwie oczarowują prostotą i nadają temu miejscu duchowy charakter.

Polana nad Bieliczną.

Bez choćby pobieżnej znajomości dziejów tej krainy trudno docenić jej urok… Bogactwo Beskidu Niskiego - wielowyznaniowość, wspaniała architektura, specyficzny dialekt, rzadko spotykane rzemiosła - wynika z przenikania się różnych kultur. Tylko poznanie historii tego regionu pozwoli nam zrozumieć dlaczego w niektórych wsiach znajdziemy aż trzy kościoły, w malowniczych dolinach rozpadające się opuszczone chaty, a w środku lasów, z dala od ludzkich osad kamienne nagrobki i krzyże…

Przydrożny krzyż w Skwirtnem.

Trochę historii...

Początki zorganizowanego osadnictwa w Beskidzie Niskim miały miejsce w XIV wieku. Od tej pory tereny sukcesywnie zaludniała ludność niemiecka, polska i pasterski lud wołoski. Ci ostatni wymieszani z ludnością ruską, ukraińską, słowacką i polską dali z czasem początek Łemkom.

Od 1769 roku „przez głuche zakątki Beskidu Niskiego powiał wiatr dzikiej historii.” Konfederaci Barscy toczyli tu krwawe walki z Rosjanami, a I wojna światowa przyniosła potężne straty. Operacja gorlicka pochłonęła tysiące ofiar, miasto prawie zniknęło, z 645 budynków pozostało jedynie 20. Ponad 100 cmentarzy wojskowych w samym tylko Beskidzie Niskim to pamiątka po długich, zaciętych, krwawych bojach podczas Wielkiej Wojny w Galicji. Po zakończeniu walk władze austriackie rozkazały grzebać wszystkich poległych, niezależnie od tego po czyjej stronie walczyli, we wspólnych mogiłach spoczywają zatem Austriacy, Niemcy, Rosjanie, Słowacy, Węgrzy i Polacy. Projektantami nekropolii byli między innymi Hans Mayr, Duszan Jurkovicz i Emil Ledwieg. Liczne trójramienne krzyże prawosławne przypominają dawny rycerski obyczaj – szacunek dla pokonanego wroga.

Cmentarz wojenny na Przełęczy Małastowskiej.

II wojna światowa to same nieszczęścia. Masowa zagłada Żydów nie ominęła Beskidu Niskiego. W Gorlicach, Żmigrodzie, Dukli i Rymanowie utworzono getta. Zgromadzonych tam ludzi rozstrzelano lub wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Odnajdywane do dziś okopy, bunkry i niewypały to pamiątka po bitwie o Przełęcz Dukielską, która rozegrała się w 1944 roku pomiędzy Armią Czerwoną, a I Korpusem Czechosłowackim.

Po tragicznych wydarzeniach wojennych nastąpił kolejny dramat – „akcja repatriacyjna” – wysiedlanie ludności Łemkowskiej, najpierw na Ukrainę, a potem na ziemie odzyskane ZSRR. Szacuje się, że w latach 1944-1946 z terenów południowo-wschodniej Polski (czyli głównie Bieszczad i Beskidu Niskiego) wysiedlono około 480 tysięcy ludzi. W 1947 roku zorganizowano akcję „Wisła” w wyniku której około 140 kolejnych opuściło swoje gospodarstwa.

Wyludnione tereny wzięła we władanie sama natura. Dopiero po 1956 roku część Łemków wróciła w rodzinne strony.

Kilka słów o Łemkach

Łemkowie to ludność góralska, wywodząca się prawdopodobnie osadników wołoskich i ruskich, jako odrębna grupa ukształtowali się dopiero po przybyciu na tereny Beskidu Sądeckiego, Niskiego i Bieszczad. Do początku XX wieku nazywano ich Rusnakami. Nazwa Łemkowie pochodzi natomiast od słowackiego słowa „łem” (znaczy to "tylko"), którego używali jako jedyni z Rusinów.

Wytworzyli wyjątkową kulturę ludową. Jej cechy charakterystyczne widoczne są w architekturze, stroju i zajęciach, którym się oddają. Łemkowie byli rolnikami, uprawiali żyto, owies, ziemniaki i len. Hodowali owce, ale też krowy i konie. Najbardziej popularne rzemiosła to: kamieniarstwo (wytwarzano osełki, żarna i kamienie młyńskie, a także krzyże nagrobkowe i przydrożne), produkcja sukna i płótna, wytwarzanie dziegciu i mazi.

Język Łemków to dialekt języka ukraińskiego z wpływami polskiego i słowackiego. Łemkowie nie mają jednej spójnej religii, podzieleni są na grekokatolików i prawosławnych. Trwają też spory o ich narodowość, część z nich uważa się dziś za Ukraińców, a część za odrębną grupę etniczną.

Wiele miejscowości w tym rejonie ma swoje nazwy polskie i łemkowskie.

Bogactwo naturalne

Beskid Niski to rozległe pasmo - długie i wąskie. Jego zachodnią granicą jest Przełęcz Tylicka koło Krynicy, dolina Muszynki, Mochnaczki i Kamienicy, a wschodnią Przełęcz Łupkowska koło Komańczy, doliny Osławy i Osławicy. W polskiej części Beskidu najwyższą górą jest Lackowa mierząca zaledwie 997 metrów nad poziomem morza. Te niewysokie góry utworzone są ze skał osadowych fliszu karpackiego, zlepieńców, piaskowców i łupków ilastych.

W Beskidzie Niskim zalegają złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, ponoć już w XVI wieku mieszkańcy Krosna łączyli taką wyciekającą ropę z olejem lnianem, a mieszanki tej używali do oświetlania miasta. Oficjalnie jednak złoża te odkryto w XIX wieku i od tamtej pory wydobywano surowce na małą skalę. To w Gorlicach, lwowski aptekarz, Ignacy Łukasiewicz opracował metodę destylacji ropy i skonstruował pierwszą na świecie lampę naftową.

Beskid Niski należy do zlewiska Morza Bałtyckiego. Największe rzeki regionu to: Wisłoka, Jasiołka, Ropa, Wisłok i Osławica. Ciekawostkę stanowią jeziorka osuwiskowe pod Maślaną Górą i Cergową, a także sztuczne zbiorniki wodne na Ropie i Wisłoku. Na terenie Beskidu Niskiego znajdują się źródła leczniczych wód mineralnych, dzięki nim powstały uzdrowiska: Iwonicz, Rymanów, Wapienne i Wysowa.

Beskid Niski to kraina lasów, stanowią aż 70 % powierzchni. Dominującym drzewem jest buk, rzadziej pojawia się świerk, jodła i sosna, dąb, grab i olszyna, niekiedy występują też skupiska cisa i modrzewia. W dolinach rzek znaleźć można zarośla wikliny. Tam, gdzie kiedyś znajdowały się wsie łemkowskie do dziś rosną zdziczałe sady owocowe. Ciekawostką florystyczną są rzadkie gatunki paproci, ciepłolubne gatunki z południa i storczyki.

Zwierzęta zamieszkujące Beskid Niski to niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, sarny, jelenie, łosie, dziki, bobry i sporo drobnej zwierzyny. Świat ptaków jest również bardzo bogaty, stanowi go około 140 gatunków, a są to między innymi: orlik krzykliwy i grubodzioby, gadożer, myszołów, puchacz, puszczyk uralski i głuszec. Wśród płazów: salamandry i traszki, z gadów żmija. Wiosną i latem latają rzadkie gatunki motyli: paź żeglarz i niepylak mnemozyna.